หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต วัดป่าสุทธาวาส จ.สกลนคร

       ทาน  คือ เครื่องแสดงน้ำใจของมนุษย์ผู้มีจิตใจสูง มีเมตตาจิตต่อเพื่อนมนุษย์และสัตว์ด้วยการให้ การเสียสละแบ่งปัน   มากน้อยตามกำลังของวัตถุเครื่องสงเคราะห์ที่มีอยู่    จะเป็นวัตถุทาน ธรรมทานหรือ วิทยาทาน เพื่อสงเคราะห์ผู้อื่นโดยไม่หวังสิ่งตอบแทนใด ๆ นอกจากกุศล คือ ความดีที่ได้จากทานนั้น  เป็นสิ่งตอบแทนที่เจ้าของทานได้รับอยู่โดยดีเท่านั้น  อภัยทานควรให้แก่กัน   เมื่ออีกฝ่ายหนึ่งผิดพลาดหรือล่วงเกิน
    คนมีทานย่อมเป็นผู้สง่าผ่าเผยและเด่นในปวงชน  เป็นที่เคารพรักในหมู่ชน    จะตกอยู่ทิศใดย่อมไม่อดอยากขาดแคลน  จะมีสิ่งหรือผู้อุปถัมภ์จนได้ ไม่อับจนทนทุกข์  ผู้มีทานประดับตนย่อมไม่เป็นคนล้าสมัย บุคคลทุกชั้นไม่รังเกียจ
    ผู้มีทานย่อมเป็นผู้อบอุ่น หนุนโลกให้ชุ่มเย็น การเสียสละจึงเป็นเครื่องค้ำจุนหนุนโลก การสงเคราะห์กันทำให้โลกมีความหมายตลอดไป  ไม่เป็นโลกที่ไร้ชาติขาดกระเจิง   เหลือแต่ซากแผ่นดินไม่แห้งแล้งแข่งกับทุกข์ตลอดไป
    ศีล   คือ  รั้วกั้นความเบียดเบียนและทำลายสมบัติร่างกายและจิตของกันและกัน  ศีล   คือ   พืชแห่งความดีอันยอดเยี่ยมที่ควรมีประจำชาติมนุษย์  ไม่ปล่อยให้สูญหายไป  เพราะมนุษย์ไม่มีศีลเป็นรั้วกั้น   เป็นเครื่องประดับตัว จะไม่มีที่ให้ซุกหัวนอนหลับสนิทได้โดยปลอดภัย แม้โลกเจริญด้วยวัตถุ จนกองสูงกว่าพระอาทิตย์    แต่ความรุ่มร้อนแผดเผา     จะทวีคูณยิ่งกว่าพระอาทิตย์ถ้ามัวคิดว่าวัตถุมีค่ามากกว่าศีลธรรม ศีลธรรมเป็นเพียงสมบัติของมนุษย์  พระพุทธเจ้าผู้ค้นพบและนำมาประดับโลกที่กำลังมืดมิดให้ สว่างไสวร่มเย็น  ด้วยอำนาจศีลธรรมเป็นเครื่องปัดเป่า
    ความคิดของมนุษย์ผู้มีกิเลส   ผลิตอะไรออกมาทำให้โลกร้อน   จะบรรลัยอยู่แล้ว  ยิ่งปล่อยให้ความคิดตามอำนาจโดยไม่มีศีลธรรมช่วยเป็นยาชะโลมไว้บ้าง  จะผลิตยักษ์ใหญ่ทรงพิษขึ้นมากว้านกินมนุษย์ จนไม่มีอะไรเหลืออยู่บ้างเลย    ความคิดของคนสิ้นกิเลสที่ทรงคุณอย่างสูง คือ  พระพุทธเจ้า    มีผลให้โลกได้รับความร่มเย็นซาบซึ้ง   กับความคิดที่เป็นกิเลสมีผลให้ตนเองและผู้อื่นได้รับความเดือดร้อนจนคาดไม่ถึง ผิดกันอยู่มาก ควรหาทางแก้ไขผ่อนหนักให้เบาลงบ้าง ก่อนจะหมดทางแก้ไข  ศีลจึงเป็นเหมือนยาปราบโรค ทั้งโรคระบาดและเรื้อรัง
     ภาวนา  คือ การอบรมใจให้ฉลาดเที่ยงตรงต่อเหตุผลอรรถธรรม รู้จักวิธีปฏิบัติต่อตัวเองและสิ่งทั้งหลายยึดการภาวนาเป็นรั้วกั้นความ     คิดฟุ้งของใจให้อยู่ในเหตุผลอันจะเป็นทางแห่งความสงบสุข ใจที่ยังมิได้รับการอบรมจากภาวนา   จึงเปรียบเหมือนสัตว์ที่ยังมิได้รับการฝึกหัด ยังมิได้รับประโยชน์จากมันเท่าที่ควร  จำต้องฝึกหัดให้ทำประโยชน์  ถึงจะได้รับประโยชน์ตามควร
    ใจจึงควรได้รับการอบรมให้รู้เรื่องของตัว   จะเป็นผู้ควรแก่งานทั้งหลาย  ทั้งส่วนเล็กส่วนใหญ่ภายนอกภายใน  ผู้มีภาวนาเป็นหลักใจ จะทำอะไรชอบใช้ความคิดอ่านเสมอ  ไม่เสี่ยงและไม่เกิดความเสียหายแก่ ตนและผู้เกี่ยวข้อง
      การภาวนาจึงเป็นงานเพื่อผลในปัจจุบันและอนาคต    การงานทุกชนิดที่ทำด้วยใจของผู้มีภาวนาจะสำเร็จลงด้วยความเรียบร้อย  ทำด้วยความใคร่ครวญเล็งถึงประโยชน์ที่จะได้รับ  เป็นผู้มีหลักมีเหตุผล ถือหลัก ความถูกต้องเป็นเข็มทิศทางเดินของกาย วาจา ใจ ไม่เปิดช่องให้ความอยากอันไม่มีขอบเขตเข้ามาเกี่ยวข้อง เพราะความอยากดั้งเดิมเป็นไปตามอำนาจของกิเลสตัณหา  ซึ่งไม่เคยสนใจต่อความผิดถูก    ดีชั่ว  พาเราเสียไปจนนับไม่ถ้วนประมาณไม่ถูก  จะเอาโทษมันก็ไม่ได้    ยอมให้เสียไปอย่างน่าเสียดาย  ถ้าไม่มีสติระลึกบ้างเลยแล้ว  ของเก่าก็เสียไป ของใหม่ก็พลอยจมไปด้วย  ไม่มีวันฟื้นคืนตัว ฉะนั้น   การภาวนาจึงเป็นเครื่องหักล้างความไม่มีเหตุผลของตนได้ดี วิธีภาวนานั้นลำบากอยู่บ้าง เพราะเป็นวิธีบังคับใจ
     วิธีภาวนาก็คือวิธีสังเกตตัวเอง สังเกตจิตที่มีนิสัยหลุกหลิก ไม่อยู่เป็นปกติสุข ด้วยมีสติตามระลึกรู้ความเคลื่อนไหวของจิต   โดยมีธรรมบทใดบทหนึ่งเป็นคำบริกรรม  เพื่อเป็นยารักษาจิตให้ทรงตัวอยู่ได้ ด้วยความสงบสุขในขณะภาวนา
     ที่ให้ผลดีก็มี  อานาปาณสติ  คือ กำหนดจิตตามลมหายใจเข้าออกด้วยคำภาวนา พุทโธ     พยายามบังคับใจให้อยู่กับอารมณ์แห่งธรรม บทที่นำมาบริกรรมขณะภาวนา   พยายามทำอย่างนี้เสมอด้วยความไม่ลดละความเพียร  จิตที่เคยทำบาปหาบทุกข์อยู่เสมอจะค่อยรู้สึกตัวและปล่อยวางไปเป็นลำดับ มีความสนใจหนักแน่นในหน้าที่ของตนเป็นประจำ  จิตที่สงบตัวลงเป็นสมาธิเป็นจิตที่มีความสุขเย็นใจมากและจำ ไม่ลืม   ปลุกใจให้ตื่นตัวและตื่นใจได้อย่างน่าประหลาด
     เมื่อพูดถึงการภาวนา  บางท่านรู้สึกเหงาหงอยน้อยใจว่าตนมีวาสนาน้อยทำไม่ไหว    เพราะกิจการยุ่งยากทั้งภายในบ้านและนอกบ้าน ตลอดงานสังคมต่าง ๆ ที่ต้องเป็นธุระ  จะมานั่งหลับตาภาวนาอยู่ เห็นจะไม่ทันอยู่ทันกินกับโลกเขา ทำให้ไม่อยากทำ ประโยชน์ที่ควรได้ จึงเลยผ่านไป ควรพยายามแก้ไขเสียบัดนี้
     แท้จริงการภาวนา  คือ วิธีแก้ความยุ่งยากลำบากใจทุกประเภท ที่เป็นภาระหนักให้เบาและหมดสิ้นไปได้อุบายมาแก้ไขไล่ทุกข์ออกจากตัว  การอบรมใจด้วยการภาวนาก็เป็นวิธีหนึ่งแห่งการรักษาตัว     เป็นวิธี ที่เกี่ยวกับจิตใจผู้เป็นหัวหน้างานทุกด้าน
     จิตจำต้องเป็นตัวการรับภาระแบกหาม โดยไม่คำนึงถึงความหนักเบาว่าชนิดใดพอยกไหวไหม    จิตต้องรับภาระทันที ดี-ชั่ว-ผิด-หนัก- เบา   เศร้าโศกเพียงใด บางเรื่องแทบเอาชีวิตไปด้วย ขณะนั้นจิตใจยังกล้าเอาตัวเข้าเสี่ยงแบกหามจนได้     มิหนำซ้ำยังหอบเอามาคิดเป็นการบ้านอีก     จนนอนไม่หลับ   รับประทานไม่ได้ก็มี   คำว่าหนักเกินไปยกไม่ไหวเกิน กำลังใจจะคิดและต้านทานนั้นไม่มี
    งานทางกายยังมีเวลาพักผ่อนนอนหลับ และยังรู้จักประมาณว่า ควรหรือไม่ควรแก่กำลังของตนเพียงใด   ส่วนงานทางใจไม่มีเวลาได้พักผ่อนเอาเลย  พักได้เล็กน้อยขณะนอนหลับเท่านั้น  แม้เช่นนั้นจิตยังอุตส่าห์ทำงานด้วยการละเมอเพ้อฝันต่อไปอีก ไม่รู้จักประมาณว่าเรื่องต่าง ๆ นั้น ควรแก่กำลังของใจเพียงใด    เมื่อเกิดอะไรขึ้นทราบแต่ว่าทุกข์เหลือทน ไม่ทราบว่าทุกข์เพราะงานหนักและเรื่องเผ็ดร้อนเหลือกำลังใจจะสู้ไหว
    ใจ  คือ นักต่อสู้   ดีก็สู้  ชั่วก็สู้  สู้จนไม่รู้จักหยุดยั้งไตร่ตรอง   สู้จนไม่รู้จักตาย   หากปล่อยไปโดยไม่มีธรรมเป็นเครื่องยับยั้ง   คงไม่ได้รับความสุข  แม้จะมีสมบัติก่ายกอง
     ธรรม  เป็นเครื่องปกครองสมบัติและปกครองใจ    ถ้าขาดธรรมเพียงอย่างเดียว    ความอยากของใจจะพยายามหาทรัพย์  ได้กองเท่าภูเขา ก็ยังหาความสุขไม่เจอ ไม่มีธรรมในใจเพียงอย่างเดียว จะอยู่ในโลกใด กองสมบัติใด   ก็เป็นเพียงโลกเศษเดนและกองสมบัติเดนเท่านั้น ไม่มีประโยชน์อะไรแก่จิตใจแม้แต่นิด   ความทุกข์ทรมาน ความอดทน ทนทานต่อสิ่งกระทบกระทั่งต่าง ๆ ไม่มีอะไรจะแข็งแกร่งเท่าใจ  ถ้าได้รับความช่วยเหลือที่ถูกทาง   ใจจะกลายเป็นของประเสริฐ    ให้เจ้าของได้ชมอย่างภูมิใจต่อเรื่องทั้งหลายทันที
     จิต  เป็นสมบัติสำคัญมากในตัวเรา ที่ควรได้รับการเหลียวแล  ด้วยวิธีเก็บรักษาให้ดี   ควรสนใจรับผิดชอบต่อจิตอันเป็นสมบัติที่มีค่ายิ่งของตน  วิธีที่ควรกับจิตโดยเฉพาะก็คือ  ภาวนา  ฝึกหัดภาวนาในโอกาสอันควร  ควรตรวจดูจิตว่ามีอะไรบกพร่องและเสียไป   จะได้ซ่อมสุขภาพจิต คือ  นั่งพินิจพิจารณาดูสังขารภายใน  คือความคิดปรุงแต่งของจิตว่า คิดอะไรบ้าง ในวันและเวลาที่นั่ง ๆ มีสาระประโยชน์ไหม คิดแส่หาเรื่อง หาโทษขนทุกข์มาเผาตนอยู่นั้น  พอรู้ผิดถูกของตัวบ้างไหม    พิจารณาสังขารภายนอก ว่ามีความเจริญขึ้นหรือเจริญลง  สังขารร่างกายมีอะไรใหม่หรือมีความเก่าแก่ชราหลุดลงไป  พยายาม   เตรียมตัวเตรียมใจเสียแต่เวลาที่พอจะทำได้   ตายแล้วจะเสียการ
     ให้ท่องอยู่ในใจเสมอว่า เรามีความแก่  เจ็บ  ตาย อยู่ประจำตัวทั่วหน้ากัน ป่าช้าอันเป็นที่เผาศพภายนอก    และป่าช้าที่ฝังศพภายในคือตัวเราเอง  เป็นป่าช้าร้อยแปดพันเก้าแห่งศพที่นำมาฝังหรือบรรจุอยู่ในตัวเราตลอดเวลา   ทั้งศพเก่าศพใหม่ทุกวัน
     พิจารณาธรรมสังเวช  พิจารณาความตายเป็นอารมณ์  ย่อมมีทางถอดถอนความเผลอเย่อหยิ่งในวันในชีวิต และวิทยฐานะต่าง ๆ  ออกได้ จะเห็นโทษแห่งความบกพร่องของตัว และพยายามแก้ไขได้เป็นลำดับ มากกว่าจะไปเห็นโทษของคนอื่นแล้วมานินทาเขา  ซึ่งเป็นความไม่ดีใส่ตน
    นี่คือการภาวนา  คือ วิธีเตือนตน สั่งสอนตน   ตรวจตราดูความบกพร่องของตนว่าควรแก้ไขจุดใดตรงไหนบ้าง ใช้ความพิจารณาอยู่ทำนองนี้เรื่อย  ๆ  ด้วยวิธีสมาธิภาวนาบ้าง ด้วยการรำพึงในอิริยาบท ต่าง ๆ บ้าง ใจจะสงบเย็น ไม่ลำพองผยองตัว และความทุกข์มาเผาลนตัวเองเป็นผู้รู้จักประมาณในหน้าที่ การงาน ที่พอเหมาะพอดีแก่ตัว ทั้งทางกายและทางใจ  ไม่ลืมตัวมั่วสุมในสิ่งที่เป็นหายนะ ต่าง ๆ คุณสม บัติของผู้ภาวนานี้มีมากมาย ไม่อาจพรรณนาให้จบสิ้นได้
     ทาน ศีล ภาวนา ธรรมทั้ง ๓ นี้  เป็นรากแก้วของความเป็นมนุษย์   และเป็นรากเหง้าของพระศาสนา  ผู้เกิดมาเป็นมนุษย์ต้องเป็นผู้เคยสั่งสมธรรมเหล่านี้มาอยู่ในนิสัยของผู้จะมาสวมร่างเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ ด้วยมนุษย์สมบัติอย่างแท้จริง